Το Πρώτο Ρυμοτομικό Σχέδιο Της Ηλιούπολης

To συγκεκριμένο κείμενο, αποτελεί αναδημοσίευση από το βιβλίο «Εδώ Κάποτε – Συμβολή στην Ιστορία της Ηλιούπολης» του ερευνητή τοπικής ιστορίας Πάνου Τότσικα (Εκδόσεις ΚΨΜ, 2005). Στο πλαίσιο του εορτασμού των 100 χρόνων από την ίδρυση του 1ου συνοικισμού Ηλιουπόλεω το 1925, ο κ. Τότσικας προχώρησε σε μια ευγενική κίνηση, επιτρέποντας την ψηφιακή δημοσίευση αποσπασμάτων του βιβλίου του στο ilioupxedt01.bmwp.dev.

Στις 31 Μαρτίου 1925 δημοσιεύεται στο υπ’ αριθμ. 80 τεύχος της Εφημερίδας της Κυβέρνησης το «Διάταγμα ρυμοτομίας συνοικισμού Ηλιουπόλεως», το οποίο φέρει τις υπογραφές του τότε Προέδρου της Δημοκρατίας Π. Κουντουριώτη και του Υπουργού «επί της Συγκοινωνίας» Ι. Βαλαλά.

Το «Διάγραμμα» αυτό (το οποίο βέβαια θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε σαν ένα απλό προσχέδιο), αποτελεί σ’ ένα μεγάλο βαθμό τη βάση για το σημερινό ρυμοτομικό σχέδιο της κεντρικής περιοχής της Ηλιούπολης.

Διακρίνουμε ήδη στο «Διάγραμμα» αυτό τους σημερινούς βασικούς οδικούς άξονες της Ηλιούπολης, τις σημερινές κύριες πλατείες, τη σημερινή ρυμοτόμηση, η οποία βέβαια είναι αρκετά περιορισμένη σε έκταση μιας και δεν περιλαμβάνει αρκετές περιοχές που μπήκαν  αργότερα στο «σχέδιο» (Αγ. Μαρίνα, Αγ. Κων/νος, «Τυπογραφικά», «Αστυνομικά», κλπ).

Στο πρώτο αυτό «Διάγραμμα Ρυμοτομίας» του 1925 διακρίνεται η πρόθεση του μελετητή να περιγράψει τις ανάγκες των μελλοντικών κατοίκων της Ηλιούπολης, υποδεικνύοντας  συγκεκριμένους χώρους για τις απαιτούμενες εγκαταστάσεις κοινωνικού εξοπλισμού.

Έτσι, προβλέπεται η δημιουργία ενός μεγάλου Εμπορικού Κέντρου, ανάμεσα στη σημερινή κεντρική πλατεία της Άνω Ηλιούπολης και στην πλατεία της Κάτω Ηλιούπολης, όπου συμπεριλαμβάνονται: Κεντρική Αγορά, Καταστήματα, Γραφεία, Τράπεζα, Ταχυδρομείο, Ξενοδοχείο και Αστυνομικός Σταθμός. Εξάλλου στις άκρες της Κεντρικής Αγοράς προβλέπονται δύο «πύλες», προφανώς για να τονιστεί η μεγαλοπρέπεια στη λειτουργία της και η σημασία της.

Στη σημερινή πλατεία Αϊνστάιν, προβλέπεται το Διοικητικό Κέντρο, με διάφορα γραφεία, ενώ στη σημερινή περιοχή Αγ. Νικολάου προβλέπεται η δημιουργία «Κέντρου Δημοσίων Αρχών», με το “«Κοινοτικόν Μέγαρον» και τις «Δικαστικές, Οικονομικές, Υγειονομικές και Αστυνομικές Αρχές».

Στη σημερινή πλατεία 28ης Οκτώβρη, προβλέπεται «Κέντρο Ανδρικής Κινήσεως», με Θέατρο, Λέσχη, Λουτρά, και «Μέγαρο Επαγγελματικών Σωματείων», ενώ στη σημερινή πλατεία Αγίας Παρασκευής, αρκετά μακριά από  το κέντρο, προβλέπεται «Κέντρο Γυναικείας Κινήσεως», με  Κινηματογράφο, Λέσχη Κυριών, Καφεζαχαροπλαστείο, Λουτρά, Αρώματα, Κοσμήματα, Άνθη, κλπ.

Στην περιοχή όπου βρίσκεται σήμερα το μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη, στο «Διάγραμμα Ρυμοτομίας του 1925», προβλέπεται η δημιουργία Εκπαιδευτικού Κέντρου, όπου περιλαμβάνεται Λύκειο, Γυμνάσιο, Δημοτική Σχολή, Επαγγελματική Σχολή, Ωδείο, Οικοτροφείο Αρρένων και Οικοτροφείο Θηλέων.

Εξάλλου, στη συμβολή των σημερινών λεωφόρων Ηρώς Κωνσταντοπούλου και Εθνάρχου Μακαρίου, προβλέπεται η δημιουργία Επαγγελματικής Σχολής και Ωδείου.

Όσον αφορά την ψυχαγωγία των μελλοντικών κατοίκων της Ηλιούπολης, το “Διάγραμμα Ρυμοτομίας του 1925”, προβλέπει τη δημιουργία Κέντρων Χειμερινών Διασκεδάσεων στην περιοχή της σημερινής πλατείας Παλ. Πατρών Γερμανού, με θέατρο, κινηματογράφο, “dancing” και καφεζαχαροπλαστείο. Στη σημερινή περιοχή Χαλικάκη, μέσα σε ένα καταπράσινο περιβάλλον, προβλέπονται τα Θερινά Κέντρα Περιπάτου, με “cine”, “revue”, “varietes”.

Επίσης σε 2 – 3 άλλα σημεία της Ηλιούπολης, πάνω σε καταπράσινους λόφους, προβλέπεται η δημιουργία  Μπαρ, Μεγάρου Εκθέσεων, κλπ.

Στο «Κέντρο Κινήσεως Ξένων», κάπου στην περιοχή του σημερινού Νεκροταφείου, προβλέπονται «pansions» και «suises», Στάδιον και, μέσα στο μαγευτικό δάσος, το τεράστιο «Μέγα Ξενοδοχείο Ηλιουπόλεως», ενώ λίγο παρακάτω, μέσα στο δάσος πάλι, ένα «Αναρρωτήριο». Κάπου στην περιοχή της σημερινής πλατείας Αεροπορίας, έχει βρεθεί ο χώρος για μια «Αστυκλινική».

Αν σταθήκαμε ιδιαίτερα στην ανάλυση του «Σχεδίου» του 1925 και στις εγκαταστάσεις κοινωνικού εξοπλισμού που προβλέπει και  υπόσχεται, το κάναμε για να δείξουμε το μέγεθος της απάτης στην οποία μπορεί να καταφύγει μια εταιρεία, προκειμένου να κερδίσει χρήμα. Και για κάτι άλλο ακόμα: για τη δυνατότητα που είχε μια τέτοια εταιρεία να κερδοσκοπήσει πουλώντας υποσχέσεις για ένα καλύτερο επίπεδο ζωής σε ένα “προάστιο”, σε μια “κηπούπολη”.

Έτσι κατάφερε λοιπόν μια εταιρεία και ένας μεγαλοκαταπατητής, ο Νάστος, να οικοπεδοποιήσουν και να πουλήσουν τους «αγρούς και τους βραχότοπους», όπως λέει και ο Μπίρης, και να φτιάξουν έναν ιδιωτικό συνοικισμό, αποκομίζοντας τεράστια κέρδη. Είναι χαρακτηριστικό ότι το περίφημο «Διάγραμμα Ρυμοτομίας του 1925», με όλα αυτά τα παραμυθένια «Εμπορικά», «Εκπαιδευτικά», «Χειμερινά», «Θερινά», «Ανδρικά», «Γυναικεία» Κέντρα που αναφέραμε, είχε τυπωθεί στην πίσω πλευρά κάθε προσυμφώνου της εταιρείας «Δρανδάκης – Πάγκαλος», λειτουργώντας σαν κράχτης για να προσελκύσει – ή να εξαπατήσει θα λέγαμε – τους πιθανούς αγοραστές.

Όπως αναφέρει ο Δημ. Φιλιππίδης στο βιβλίο του «Νεοελληνική Αρχιτεκτονική», το σχέδιο της Ηλιούπολης, καθώς και μερικά άλλα σχέδια που έγιναν νωρίτερα (Εκάλη, Ψυχικό) ή αργότερα (Ν. Φιλαδέλφεια, Καλογρέζα, τμήμα του Χολαργού, Φιλοθέη, τμήμα του Ν. Ψυχικού, κλπ): “ξεχωρίζουν μέσα στο άμορφα κτισμένο περιβάλλον της Αθήνας σαν “προσχεδιασμένᔨ σε αντίθεση με την ακανόνιστη ρυμοτομία που επέβαλαν οι έμποροι οικοπέδων στην υπόλοιπη πόλη … Ωστόσο, το σχέδιο της Ηλιούπολης, δείχνει μια ακόμα εγκεφαλική σύνθεση, με ελλειπτικούς δρόμους γύρω από κάποιο κέντρο (Αγ. Παρασκευή). Τέτοια “αναγεννησιακά” σχέδια, βέβαια, μόνο από το αεροπλάνο μπορούν να εκτιμηθούν, διαφορετικά δεν έχουν καμία πρακτική ή αισθητική αξία, μιας και είναι στερημένα από κάποιο ιδεολογικό περιεχόμενο”. Και συνεχίζει ο Φιλιππίδης: “ίσως η σχεδιαστική τους αξία να είχε κάποια σκοπιμότητα τελικά: την πώληση οικοπέδων από το σχέδιο σε πελάτες που εύκολα εντυπωσιάζονται από ένα κανονικό γεωμετρικό σχήμα …”

Απ’ όσα αναφέρει ο Δ. Φιλιππίδης, συνάγεται ότι πριν το «Διάγραμμα Ρυμοτομίας του 1925» για την Ηλιούπολη, ήταν γνωστά μόνο το σχέδιο της Εκάλης (1922 – αρχιτέκτων Σπ. Αγαπητός) και Ψυχικού (1923 – αρχιτέκτων Αλ. Νικολούδης). Είναι πολύ πιθανό ο Αριστομένης. Βάλβης, που συνέταξε γύρω στα 1924 το σχέδιο της Ηλιούπολης, να επηρεάστηκε από τα προηγούμενα σχέδια. Άλλωστε, “το Ψυχικό που ήταν πλησιέστερα στην Αθήνα και αναπτύχθηκε πιο γρήγορα … ήταν λογικό να παίξει το ρόλο του πρότυπου …”

Όπως ήταν φυσικό, θα λέγαμε εμείς, η Ηλιούπολη, που ήταν αρκετά μακρύτερα από την Αθήνα, να μην μπορέσει να προσελκύσει τα μεσαία και ανώτερα στρώματα που είχαν σαν πρότυπο ζωής το προάστιο (garden city), όπως επιδίωκε η εταιρεία Δρανδάκης – Πάγκαλος.

Έτσι η Ηλιούπολη περιορίστηκε στην προσέλκυση κάποιων μικροαστικών στρωμάτων και αργότερα, στις περιοχές επέκτασης (Αγ. Μαρίνα, Αγ. Κων/νος, Τυπογραφικά), κάποιων εργατικών στρωμάτων. Υπήρχαν βέβαια και οι εξαιρέσεις (ανώτεροι υπάλληλοι, επιχειρηματίες, έμποροι).